उहाँको लेखनीले आफू जन्मे-हुर्केको भूगोल मात्र नभई सम्पूर्ण नेपाली भाषी समुदायको मन र माटोलाई उजागर गर्यो। उहाँका कृतिहरू आज पनि उतिकै सान्दर्भिक छन्, जति ती सिर्जनाका बेला थिए।
प्रदीप खनाल
नेपाली साहित्यका महान स्रष्टा लीलबहादुर क्षेत्रीको असामयिक निधनले सम्पूर्ण साहित्य जगत शोकाकुल भएको छ। भारतको आसामका स्थायी बासिन्दा क्षेत्रीको ९२ वर्ष उमेरमा बिहीबार राति गुवाहाटीमा निधन भयो।
उहाँले नेपाली भाषा र साहित्यमा पुर्याएको योगदान अविस्मरणीय छ। क्षेत्री केवल साहित्यकार मात्र नभएर समाजको गहिराइलाई आत्मसात् गर्दै जनमानसको कथा लेख्ने संवेदनशील स्रष्टा हुनुहुन्थ्यो।
जीवन यात्रा र प्रारम्भिक पृष्ठभूमि
क्षेत्रीको जन्म सन् १९३३ मार्च १ मा भारतको मेघालय राज्यको राजधानी शिलङ (त्यतिबेला आसामको राजधानी) मा भएको थियो। नेपालबाहिर जन्मिए पनि उहाँले नेपाली भाषा र साहित्यलाई आफ्नो जीवनको अभिन्न हिस्सा बनाउनुभयो, जुन सम्पूर्ण नेपालीभाषी समुदायको गौरवको विषय हो।
क्षेत्री बाल्यकालदेखि नै साहित्यमा रुचि राख्नुहुन्थ्यो। सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक परिवेशलाई गहिराइमा बुझ्ने उहाँको क्षमता अद्वितीय थियो। शिलङमा नेपालीभाषी समुदायको अवस्था, उनीहरूको संघर्ष र पीडालाई उहाँले बाल्यकालमै नजिकबाट अनुभव गर्नुभयो। यही अनुभूति उहाँका कृतिहरूमा जीवन्त रूपमा प्रकट हुन्छन्।
शिक्षा सम्पन्न गरेपछि उहाँले आसामको गौहाटीस्थित आर्य विद्यापीठ कलेजमा अर्थशास्त्रका प्राध्यापकको रूपमा अध्यापन गर्नुभयो। शिक्षण पेसामा रहँदा उहाँले नेपाली समुदायको आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक अवस्थाबारे गहन अध्ययन गर्नुभयो, जसको झलक उहाँका रचनाहरूमा स्पष्ट देख्न सकिन्छ।
साहित्यिक योगदान
क्षेत्रीको साहित्यिक यात्रा बसाइँ उपन्यासबाट सुरू भयो, जसले नेपाली साहित्यमा नयाँ आयाम थप्यो। विस्थापनको पीडा र सामाजिक यथार्थलाई यस कृतिले हृदयस्पर्शी रूपमा उजागर गरेको छ। बसाइँ पूर्वी नेपालको पहाडी जिल्लाबाट आसाम बसाइँ सरेका नेपालीहरूको कथा मात्र नभएर विश्वभर जहाँसुकै मानिस आफ्नो भूमि छोड्न बाध्य हुन्छ, त्यहाँको प्रतिनिधि कथा हो।
बसाइँपछि उहाँका अन्य महत्त्वपूर्ण कृतिहरूमा ब्रह्मपुत्रका छेउछाउ (१९८६) उल्लेखनीय छ। यस उपन्यासमा ब्रह्मपुत्र नदी किनारको जीवन, मानिसहरूको संघर्ष, विस्थापन र पहिचानको खोजीको कथा प्रस्तुत गरिएको छ। यही कृतिका लागि उहाँलाई सन् १९८७ मा प्रतिष्ठित साहित्य अकादमी पुरस्कार प्रदान गरियो।
त्यस्तै, अतृप्त (१९६९) उपन्यास, असममा नेपाली भाषाको सरोकार (निबन्ध), दोबाटो (नाटक), र तीन दशक बिस अभिव्यक्ति (छोटो कथा संग्रह) जस्ता कृतिहरूले उहाँलाई नेपाली साहित्यमा अमर बनाइदिएका छन्। उहाँका हरेक कृतिमा समाजको वास्तविकता, संघर्ष र मानवीय संवेदनाहरू झल्किन्छन्।
पुरस्कार र सम्मान
क्षेत्रीको योगदानलाई कदर गर्दै नेपाल सरकारले सन् २०१६ मा जगदम्बा-श्री पुरस्कार प्रदान गर्यो। भारत सरकारले पनि सन् २०२० मा उहाँलाई पद्मश्री पुरस्कारले सम्मानित गर्यो। यी पुरस्कारहरू उहाँको दीर्घ साहित्यिक साधना र समाजप्रतिको गहिरो समर्पणको प्रमाण हुन्।
व्यक्तित्व र प्रेरणा
क्षेत्री अत्यन्त सरल, नम्र र गम्भीर व्यक्तित्वका धनी हुनुहुन्थ्यो। उहाँले कहिल्यै पनि साहित्यलाई केवल लेखनको माध्यम मात्र ठान्नुभएन। उहाँका लागि साहित्य समाज परिवर्तनको औजार थियो। क्षेत्रीको लेखनीले केवल कथा सुनाएन, त्यसले सामाजिक चेतना फैलायो। उहाँका पात्रहरू सजीव छन् – उनीहरूको दुःख, सुख, आशा र पीडा पाठकको मनमा गहिराइसम्म छुन सक्षम छन्।
उहाँको लेखनीले आफू जन्मे-हुर्केको भूगोल मात्र नभई सम्पूर्ण नेपाली भाषी समुदायको मन र माटोलाई उजागर गर्यो। उहाँका कृतिहरू आज पनि उतिकै सान्दर्भिक छन्, जति ती सिर्जनाका बेला थिए।
क्षेत्रीको निधन १३ मार्च २०२५ मा ९२ वर्षको उमेरमा भयो। उहाँको अवसानले नेपाली साहित्यमा अपूरणीय क्षति पुगेको छ। क्षेत्रीको योगदानलाई शब्दमा सीमित गर्न कठिन छ। उहाँले नेपाली साहित्यलाई समृद्ध बनाउनुका साथै समाजमा चेतनाको दीप प्रज्वलित गर्नुभयो।
क्षेत्रीको कृतिहरू मात्र नभएर उहाँका विचारहरू, उहाँले बाँचेको जीवन र उहाँको साहित्यिक योगदानले उहाँलाई सधैं अमर बनाउनेछ। नेपाली साहित्यमा उहाँले खडा गरेको माइलको ढुंगा सधैं कायम रहनेछ।
क्षेत्री नेपाली साहित्यका उज्ज्वल नक्षत्र हुनुहुन्थ्यो। उहाँको लेखनी केवल शब्दहरूको संयोजन थिएन, त्यो समाजको ऐना थियो। उहाँको साहित्यिक योगदान युगौंसम्म जीवित रहनेछ।
यस भावपूर्ण क्षणमा हामी सम्पूर्ण साहित्यप्रेमीहरूले उहाँप्रति श्रद्धासुमन अर्पण गर्छौं।
क्षेत्रीले देखाएको मार्ग, उहाँका सिर्जना र उहाँले बोकेको चेतना हामी सबैका लागि प्रेरणाको स्रोत रहिरहनेछ।
हार्दिक श्रद्धाञ्जली!
